ساعاتی در حاشیه ی
روز
به بهانه ی انتشار
" زنبور مست آن جا است" نوشته ی بهروز شیدا
نظر بر نقد : کتایون
آذرلی " مصلوب" *
بر نقد، نقدی نیست.اما نظر هست. این که منتقد از
چه دریچه یا دریچه هایی به اثر یا آثاری دیده می دوزد و چگونه دیده می دوزد و به
حل و فصل موضوعات بر می آید، خود بیانگر چیره دستی در نوشتن و نگرش موشکافانه در
نقد خواهد بود.
در زنبور مست آن جا است ما بیش از این که
با نقد آثار روبه رو باشیم ( که هستیم ) ، با نگاه منتقد نیز رویارویی داریم. به
این معنا که درمی یابیم منتقد، در هر لحظه ی خاص از تفسیر فرهیخیته ی یک اثر، از
موضع و یا مواضع مختلفی واکنش نشان داده است و در بهترین وجه واکنشی چندگانه و
التفاطی داشته است.
منتقد به خوبی دریافته که یک اثر ادبی تجسم یک
تجربه ی بالقوه ی انسانی ست؛ و چون تجربه ی انسانی چند بعُدیست، خواننده به راه
های گوناگون برای نزدیک شدن و تحقق ِ واقعی کردن آن تجربه نیاز دارد. این عمل
منتقد در این اثر است.
زنبور مست آن جا است؛شامل ده جُستار ادبی ست . که در واقع پنچ جستار
قبلی ، در ادامه و تکامل منطقی پنچ فصل نخست می باشد و کم و بیش مانند پلی ست بین
این دو .
فصل نخست پرسش ها هنوز باقی است: از
دریچه ی نقد تاریخ اندیشه ها بررسی شده است. انتخاب کلیدی ده رمان سیاحتنامه ی
ابراهیم بیک،حاج آقا، ملکوت، همسایه ها، آینه های در دار، در آنکارا باران می
بارد، شاه کلید، چاه بابل ، فریدون سه پسر داشت، تهران،کوچه اشباح، بوزینه و ذات.
دال بر این نقد تاریخ اندیشه هاست.
مطالعه این چند اثر ادبی در پرتو تاریخ اندیشه،
کم و بیش مفاهیم و حادثه ها را تعبیر و تفسیر می کند وهم زمان درباره اندیشه، سیر
تکامل آن در یک دوره ی تاریخی و محتوای ادبیات بحث می کند.ب دین ترتیب، منتقد بیش
از این که به موشکافی در احوال نویسنده دچار باشد تاریخ ی دوره ی هر اثر را در روح
ِ زمان مشخص می نماید و چون سر نخ های اصلی را در هر اثر ادبی مطابق با هر دوره ی
زمان پیدا می کند به ناچار رویکردی نیز به سیاست وضع موجود در فرهنگ دارد.
هر واحد اندیشه ای که منتقد به آن دست می یابد و
بر آن می شود تا رّد آن را در چند عرصه ـ و در واقع نهایتا همه ی عصرهای تاریخ که
در آن با درجه ای از اهمیت پدیدار شده باشد ،پی بگیرد. چه این عرصه ها فلسفی باشد
چه علوم، چه ادبیات، چه هنر، چه مذهب، چه تاریخ، چه سیاست، فقط با عوامل خاصی کار
دارد و توجه اش بر آن است و درعین حال تا آن جا که می تواند حضور و هستی این جهان
فکری را به فرایندهای دیگر انتقال می دهد.
در پرسش ها هنوز باقی است طرح این سوالات
مطرح می شود.این که روشنفکر کیست؟ قدرت چیست؟ وآیا قدرت تنها در قدرت
سیاسی متبلور می شود؟ آیا قدرت سیاسی ی مشروع وجود دارد؟ آیا عضویت در حزب یا گروه
سیاسی استقلال " روشن فکر" را
خدشه دار نمی کند؟ رابطه ی " روشن فکران" ایرانی را با قدرت های جهانی
چه گونه می توان ارزیابی کرد؟ رابطه ی " روشن فکران" ایرانی با جمهوری
اسلامی را چه گونه می توان ارزیابی کرد؟
هشت پرسش در برابر هشت پاسخ و هر پاسخ بازگشایی
دریچه ایی به ادبیات زمانه و ده رمان مورد نظر.
این التقاط در ادامه پرسش و پاسخ و در انتخاب ده
رمان است که اگر چه در زمان های گوناگون خلق شده اند اما بی کم و کاست هر یک در
پاسخ به همان هشت پرسش است.
اکنون منتقد در پاسخ به پرسش ها از خواننده و
خلاق هر اثر می پرسد تا پاسخ نهایی را با بازگرداندن به شخص اول خواننده واگذار
کند. او قبل از این پاسخ دهد، رندانه با طرح ده رمان خواننده اثر را به چالش می
کشد و روح زمانه را در برابر آینه ی او می گذارد تا نهایتی ترین پاسخ را همان شخص
اول خواننده بازگو نماید.
به
عبارتی؛ کالبد شکافی نقد در این ده جستار اهمیت خاص دارد و در عین حال
دشوار. این دشواری برخاسته از ذات خود ادبیات است: ادبیات اصیل است. زاده ی تخیل
است. خلاق است و در نتیجه فردیت دارد. اما فارغ از این کیفیت متغیر، شناخت نوع و مجهز
شدن به مجموعه ای از " انتظارات " و قواعد، و در نتیجه تشخیص این که چه
زمان آن انتظارات برآورده شده و چه هنگام به مدد تخیل در زمان تغییر کرده اند،
فرایندی ست که ناقد در این اثر به بازگشای اش می پردازد.
فصل دوم،سَحر پرستوهای جوان است، نگاهی
ست به پانزده ترانه ی جنبش این دوران ، در مقایسه با ترانه ی جنبش دوران مشروطیت و
سه ترانه ی دوران انقلاب اسلامی.
انتخاب اما از این روست تا سکون در قالب حماسه و
آرمان گرایی را در این ترانه ها جلوه بخشد.
سکون است: زیرا تکرار مکررات آرزوهای نسلی به
نسل بعد است. نسلی که راهی برای به دست
آوردن خواسته های خویش نمی بیند و یا
مسیری را برای به تحقق آن نمی یابند. پس الجل می برد به حماسه تا روح جمعی را با
اراده جمعی بدل سازد. ساز حسرت دارد زیرا تکرار دو سده ناکامی را پشت سر می گذارد
و هنوز خود را در دایره شیطانی دِوِران می یابد.
در نتیجه: خواسته های به دست نیامده بدل به حسرت
می شود، سرخوردگی ها و آرزوی برنیامده، بدل به خشم !
"خشم " اما منطق را بر نمی تابد و "
احساس " را شعله ور می کند. میان جدال این دو تضاد ست که حماسه سُرایی قالب
می گیرد.
در حسرت اما امید آرمان گونه ایی میل به رسیدن
را دو چندان می کند تا آفتاب، فراز آید و شب سیه روی برتابد.
بهار روشن جلوه گری کند. و پرستوها مهاجر به
آشیانه بازگردند. حسرت ...حسرت...حسرت پیوند امیدی ست آرمان گونه، حتی اگر به هدف
دست نیابد. آرمان گرایی در این جاست که به حماسه بدل می شود از این روست که روح
ترانه های ملی از دوران مشروطیت تا انقلاب اسلامی یک بوی و یک عطر و یک جهت و سو
داشته اند: حسرت و خشم !
دو فصل بعدی (سوم و چهارم)، یعنی؛ دست های
خویش را بنگریم. و صدای متن ها را دریابیم، نگاهی به وصیت نامه
ی منصور خاکسار و کتاب سحر خیزان اوست. اکنون باید پرسید؛ انتخاب و جایگزینی
آن در فصول کتاب و هم چنین ردیف عنوان فصول و جایگاه این نگاه در این اثر چیست و
چرا؟ چه رابطه ایی بین این متن با دیگر متون این فصول در این اثر از بهروز شیدا
وجود دارد ؟ تعمد و عمد در این مُقال چیست ؟ ناقد به این وسیله چه تلنگری را بر
خواننده ی متن می زند ؟
این انتخاب از سر تاکید بر " سنت" و
" تناقض فرهنگ" است .منصور خاکسار در بحرانی ترین دوره ی جنبش های
سیاسی، به انسان و امید به فردایی بهین و سرنوشت و آزادی آرمان گرایانه در جامعه
سنتی روی آو.رده است.
جامعه و فرهنگی که آغشته به تضادها در درون خویش
است و هم چون جامعه، خود نیز در معرض بسیاری از نوسان ها قرار می گیرد. نوسان هایی
که زاده ی " سنت" و " نو" و " تناقض" است، در نتیجه
هرگونه تحلیلی از معرفت شناسی شعر و وصیت نامه ی او نیز باید با توجه به همین
ویژگی های دوره ایی و فرهنگی انجام بگیرد تا بتوانیم با نشانه های گوناگون فرهنگ
متضاد خویش روبه رو شویم.
سوی این تناقض نگاهی ست به " انسان" و
" جهان" از فرهنگی آرمان خواه، که رستگاری آدمی را با حفظ استقلال شعور فردی، در اعتلا و پیروزی
جمعی می نگرد، و از حس اجتماعی نسبت به انسان و تضییع و پایمال شدن و سرکوب حق او،
در هماهنگی با یک دوره ی سیاسی ـ اجتماعی مبارزه، برخوردار است.
سوی دیگر؛ آن نگاهی ست به فردگرایی انسان نو در
مجاورت با فرهنگ سنت پذیر که رستگاریش انفرادی و زندگیش مجزا از دیگران است.
لذا نقد وصیت نامه ی منصور خاکسار و آخرین دفتر
شعرش، نقد فرهنگ چیره ی عام نیست. نقد یک اندیشه از یک فرد نیست. بل که نقد یک
ذهنیت تاریخی ست.
هر حس آدمی یک زنگ آگاه کننده است.آن که حس و
احساسش را می شناسد، و گوش به زنگ آن هاست رازهای جهان و زندگی را روز به روز بهتر
در می یابد.آن که برای گسترش فرهنگ و تعمیق ذهنیت های انسان می کوشد،خود همین حس و
احساس و زنگ آگاه کننده است.
هر جا آدمی از شناخت فاصله گرفته، از ادراک
قانون حیات فاصله گرفته است. هر جا میان انسان و آگاهی فاصله افگنده اند، میان او
وچشم اندازهای رستگاریش فاصله افگنده اند.از این نظرگاه باید شناخت. باید به اشاعه
دانایی پرداخت. باید رشد ذهن را چون رشد تن هماهنگ پیش برد. مسئولیت انسانی در
همبستگی ذهنی انسانی معنی می شود.
آسان نیست مشکل آدمی که هم در گذشته نیکی ها می
بیند و تجانس های درونی با آن دارد و هم در اکنون. از گذشته با بدی هایش رانده شده
و در اکنون با بدی ها روبه رو گردیده است. در این میان بدی های اکنون بر نیکی های
روزگاران پسین پیشی می گیرد و کفه ی ترازو بر گذشته می چربد. حال آن که در یک روند
سالم و سازنده تاریخی، همه نیکی ها و بدی های کذشته، می توانست به صورت سکوی پرتاب
به آینده عمل کند یا به کار آید.
تاویل و تعبیر شکست پیامد شکست است. این وصیت
نامه یا واپسین دفتر شعر منصور خاکسار بازنگری و برآورد شکست نیست.
اندیسیدن به شکست برای آن که حرکت بعدی طرح زده شود هم نیست. بل که نفی و انکار
همه خوبی های پسین و اکنونی ست.
ما با یک شکست، هم از جهان کناره می گیریم و هم
کناره گیری خود را به پای اعتراض به این هستی نامناسب می گذاریم. در این قهر و خود
کشتن و خود کناره گیری کردن یا نمی توانسته ایم و یا نمی خواستیم دریابیم که چرا
" شکست " آمد. از پرداختن به خود اعتراض بازمی مانیم و در مرحله ی بعد
نیز از پذیرش شکست به نفی و انکاری می رسیم که هیچ روزنه ایی را در جهان نمی بینیم
تا به گشوده شدنش بتواند اندیشید.
روان شناسی انفعال از پذیرش تقدیر و بی نقضی
وجود خویش حکایت دارد و از آدم هایی که همیشه خود را از تافته ی مردم جدا بافته
ایی نسبت به کل می یابند و همین امر را محمل انفعال می کنند. روان شناسی انفعالی
همواره در پی آن است که بیرون از خود عاملی و علتی برای موقعیت و سرنوشت خویش
بجوید.
در این سرشت و در دوره شکست شاعر به اندیشیدن
روی می آورد. به اندیشه ی پایان به زیستن خویش در زندان دنیا که جهنم واره است. از
این گرایش چهرهایی متاقض بیرون می آید یک نفی، حس نیرومند یاس، یک تامل همه جانبه
در عدم کارآیی آدمی، یک احساس پوچی و پوک که روزی انجام شده، یا هر حرکتی که
بخواهد انجام شود. این تار، این لایه ، این پیوسته، بر هر زاویه از دید و ذهن و
زبان او تنیده می شود تا روح زمان حاضر را
با مرگش به تماشا آورد.
فصل پنچم، زنبور مست آن جا است اشاره به
بن بست زمانه است در پی چهار فصلی که از سر گذرش داده ایم. بی ثمری آرمان های
سیاسی، فریب کاری ی همه ی بازیگران سیاست، جنایت پیشه گی ی همه ی سیستم های سیاسی
ست.1
تنهایی اجتماعی بدل به تنهایی بشری می شود. زمان
و زندگی و جهان با لرزش و آرایش شک در هم می آمیزد. بی اطمینانی و عدم اعتماد نسبت
به آینده، دگرگونی، رهایی و سعادت را بر نمی تابد.
تردید، تردید در عشق نیست. بل که تردید در معشوق
یا تجسمی از عشق است.تردید در خود انسان نیست، بل که در نیروی آن هایی بود که قهرمان عظمت طلبی
بودند.
این فصل، فصل تاکید بر ، یا درراه ماندن است یا بر جا ماندن ! نظری به عظمت خواهی های بی پاسخ. نگاهی به آن
مفهوم مجرد انسان است که تا این جا اساسا و بیشتر در درون خود او مانده و به تمامی
پای بیرون ننهاده است.
یکی شدن با دیگران در خود. یکی شدن با معشوق در
خویش. یکی شدن دیگران با معشوق در خود. یکی شدن خود و معشوق و دیگران. این رویای
همیشگی ست. از این رو زنبور مست آواز می خواند.
فصل ششم، فصل ها از فاصله ی متن ها می آیند،
و از این به بعد فصول دیگر در پی تکرار و تاکید پیام فصول قبلی ست. این بار اما
جزیی تر و ریز ـ نقش تر. این بار اما در قالب نماد. رمز. و نگاه به متنون در قالب
نقد، نگاهی ست دیالکتیکی. ناقد دیالکتیک میان دو رمان بهار 63 و رمان زمستان 67 را
با دیالکتیک درک نماد های موجود در متن بر خواننده می گشاید. پیوند این نمادها و
بازگشایی دیالکتیک نهفته در این دو اثر مبسوط نگاه تیز بین و ذهن هوشیار منتقد است.
پیام های کلیدی در خوانش دیالکتیک وار از سوی منتقد اما چیست؟ پیام ها این است:
"مرگ و عشق و تباهی را گاه هم زاد هم
اند.هم چنان که جست و جوی ممنوعه ها، رنج و فروپاشی .
از تقدیر گریزی نیست!
گاه عشق تنها پادزهر قدرت است.
جسم انسان گاه تنها
بنیان هویت او است. عشق چیست؟ خیانت کدام است؟
قدرت های سرکوبگر
سکوت می آفرینند.
زنده گی،مرگ،عشق،
تنهایی،زمان که آبستن مرگ است.
معشوقی که به من تعلق
ندارد، همان به تر که بمیرد.
تحقیر هیولا می سازد.
عشق گاه تنها
جدایی،خیانت، رقابت، مرگ می آفریند.
هجوم اعراب به ایران
جز تباهی نیافریده است. تنها مقاومت ایرانیان سر زمین ایران را نجات داده است.
عشق پادزهر مرگ است
هم انگار هم زادِ آن.
گاه برای تحقق معنا
باید به راه دور رفت. جست و جوی بی حاصل گاه تنها معنای زنده گی است.
وسوسه جسم گاه لذت،
خیانت، جدایی، مرگ می آفریند.
وسوسه های ممنوعه ی
جسم گاه بنیان رویاها است.
گاه انسان به خاطر
عشق به دیگری تن به خیانت به او می دهد.
گاه جان های سرکش نیز
مجبوراند به خاطر عشق به دیگری به پاره ای از پستی های جهان تن دهند.
انسان از وسوسه های
جسم خویش راه گریزی ندارد.
تنها راه نیل به
جاودانه گی، رهایی از وسوسه های جسم است.2
پیام ها این هایند. انتخاب اما همواره به
خواننده واگذار می شود تا در ره گشایی و خوانش دوباره متون بهترین پیام را
برگزیند.
بهروز شیدا در خوانش این متون نگاهی پیچ واره دارد.او فارغ
از آن که طرفدار کدام شیوه از نقد باشد، همیشه و همواره با درون مایه ی یک اثر
ادبی سروکار دارد و می خواهد هم خود بداند و هم به خواننده نشان دهد که به چه
طریقی می تواند این درونمایه ها را دنبال کند." گزاره ها" ی درونمایه ای
در ادبیات بیشتر تلویحی اند و نه تصریحی؛ که شاید تنها دلیلش این باشد که اغلب به
مدد قدرت ارتباطی و خاطرانگیزی نمادها و تصاویر بیان می شود نه زبان توضیحی. لذا
یکی از گام های مهم برای درک کامل یک اثر شناخت این تصاویر و نمادهاست که ناقد و
نویسنده ی این متون از عهده ی آن به درستی برآمده است.
اما شناخت به تنهایی کافی نیست. گام مهم تر
بررسی یافتنِ هنرمندانه ی این مواد در انگاره هایی معنی دار است، انگاره هایی شامل
انگاره های فکری و کلامیِ کلمات هم خانواده، متضاد، و معانی ضمنی متداعی که همیشه
هم وابسته ی تصاویر نیستند اما می توانند در کنار آن ها وجود داشته باشند.
بهروز شیدا با نحوه ی دنبال کردن نمادهای انگاره ها، یعنی
کلمات و اشیاء و پرسناژهایی که معرف یا نماد یا حتی تشکیل دهنده ی انگاره ها
هستند، در متن یک اثر، به بازگشایی هر نماد می پردازد. مصالح را از سطح یک متن
برمی دارد. رویشان کار می کند. تکرارشان می کند. بسطشان می دهد و کاملشان می کند.
درست مثل کاری که بایک درونمایه در یک کمپوزیسیون موسیقی می کنند..
دنبال کردن این انگاره های درونمایه ای در
کمپوزیسیونی ادبی متضمن این فرض اولیه است که؛ ادبیات خوب می کوشد تا تجربه ی معنی
دار را در قالبی جذاب و زیبا منتقل کند یا دست کم آن را به این قالب در آورد.
مقصود این نیست که بگوییم ادبیات صرفا روکشی
شیرین برای قرصی مفید درست می کند. مقصود این است که در خلق یک اثر ادبی معین،
هنرمند اندیشه ای یا تجربه ای عینی یا تجربه ای خیالی دارد که می خواهد آن را
منتقل کند یا به قالبی بریزد. سپس آگاهانه یا غیر آگاهانه، ابزاری برای این کار
انتخاب می کند. او باید وسایلی مشخص انتخاب کند یا ضمیر ناهشیارش باید آن ها را در
اختیارش بگذارد، و باید آن ها طوری تنظیم کند که بتواند آن تجربه را در خود جای دهند
یا منتقل کنند. وقتی نویسنده چنین اثری برای مان خلق کرده، منتقدِ خوبِ آگاه، با
دنبال کردن دقیق مایه هایی که برای انتقال آن تجربه به کار رفته، آن را دوباره خلق می کند.این همان
عملی ست که بهروز شیدا از انجام آن به درستی فارغ آمده است.
در فصل هفتم از قاره های وجود تا اضلاع اثر پرداختی
ست به تئوری های ادبی. تئوری هایی که شاید ذهن منتقد به آن مشغول است و زیر بنای
الگوهای نقادی اش: تئوری میخاییل باختین؛ فرضیه هایی در حال "
شدن".تئوری رولان بارت؛ پسامدرن .لذت خوانش متنی زیبا. تئوری
موریس بلا نشو؛ متن ادبی غیاب مضاعف. تئوری ولادیمیر پراپ؛ تکرار یک
فراساختار تئوری میشل ریفاتر؛ شعر، در مقام ساختار زبان. تئوری هلن
سیکسو؛ انفعال زنانه گی و فعالیت مردانه گی. تئوری نورتروپ فرای؛
نمادها، الگوها، معناها، مصداق ها.تئوری زیگموند فروید؛ خودآگاه ـ
ناخودآگاه. تئوری لوسین گلدمن؛ آگاهی ـ دگریسی، دگرگونه گی. تئوری
لوکاچ؛ ساختار رمان.تئوری کارل مارکس، موقعیت طبقاتی شهروندان در هنر
،خاصه رمان و شعر.
در فصل هشتم، در زمین از بهشت گفت و گوها
است، شیوه ی نقد؛ پدیدارشناختی ست.در این جا پنچ رمان و دو شعر در تقابل هم
قرار می گیرند و در عین حال در پی هم می آیند.
ناقد در کاندیداد ابتدا جهان را چنان که
کاندیداد ادراک می کند تجربه می کند. در پی همین اما باید چهار رمان دیگر ( بازی
ی رویا، باباگوریو، من هفت تیرکش فرزی هستم، و اعترافات ) خوانده شود
تا بهم پیوستگی درونی هر یک نسبت به آن دیگری نمایان گردد. هسته ی پیوسته در هر یک
از این پنچ رمان چیزی نیست به جز؛ تضاد و جدال دو نیروی خیر و شر، " نبرد
تیرگی بر روشنایی، چیره گی بدی بر نیکی،
زوال بر زنده گی، ناپاکی بر پاکی، سیاهی بر سپیدی.
ناقد ناچار است در پی خوانش هر رمان ضمیر هشیارش
را نیز تغییر دهد تا بتواند در جهانی یا جهان هایی که خلق شده زندگی کند. به
عبارتی باید به وحدت زنده ی اثر پی ببرد. تجربه اش کند.ضمیر هشیار ناقد باید در
فرایند ادراک با آن کنش متقابل برقرار کند؛ فرایندی چنان پویا که ممکن است اشیاء
دیگر شئ نباشند، هم چنان که اشخاص، شخص!
این اما از واقعیت ذهنی ضمیر هشیار ناقد گواهی
می دهد.
به بیانی دیگر؛ وقتی ناقد ( در این جا بهروز
شیدا ) خود را به دست نویسنده ای می سپارد، وقت و توجه اش را نثار مخلوق اثر
نمی کند، بل که به اثر می پردازد تا زندگی را در جهانی دیگر و متمایز از جهان
خویشتن تجربه نماید.
ناقد، با حضور خویش در متن بار دیگر آن را زنده
می کند تا خوانده شود. به بُعد زمان و مکان
و واقعیات و تخلیات متن وارد می شود و در عین حال با ورود خویش به متن
باردیگر آن را روایت می کند، البته نه از منظر نویسنده، بل که از منظر ناقد. شیوه
ی زندگی و کشف و تجربه ی فعلی ناقد در این جهان شبیه همان شیوه ی زندگی، آموختن، و
تجربه ی نویسنده در جهان " واقهی
" ست. ناقد ابعاد این زنیستن در متن را تقویت می کند. هشیاری ذهنی او در
خوانش متن دخالت دارد و اطلاعات به ظاهر عینی برای او فقط برای این اهمیت دارند که
در هشیاری ذهنی او ادغام می شوند..
لازم به ذکر است که : در نیمه ی اول قرن بیستم، ادراک پدیدار "
واقعیت" موضوع کار فلسفه و روان شناسی پدیدار شناختی شد. در نیمه ی دوم قرن
بیستم، پدیدار جهان داستانی، ادراک درون این جهان، خودِ فرایند خواندن، و درک
هشیاری نویسنده و منتقد موضوع کار نقد ادبی نیز شده است.
تکوین چنین شیوه ای در بررسی ادبیات قابل درک
است. چون شئ مصنوع یا عین ( در برابر ذهن ) ( رمان، نماشنامه ، حماسه، داستان،
شعر،) رخدادها و " واقعیت" های مختلف جهان داستانی ـ رمانی، و خود
خواننده همگی پدیده های همزیست اند. دیوید هالی برتون3، با استفاده از
مفهومی که ابداع آن را به هانس ـ گئورگ گادامر 4 نسبت می دهند، مطرح کرده
است که " هنر ، وسیله ای برای لذت بردن نیست، بل که افشای وجود است."
باری، عبور کنیم از عنوان آخر، از این قافیه
های مکرر، از این روز، هنوز، روز. از این بی داد، آزاد، بی داد.
از این خستگی، رسته گی، خستگی. از این خانه، بهانه، خانه. از این ماه،
آه ، ماه. از این شب، تب، شب. از این باید،شاید،باید.5
در فصل نهم، یک بار دیگر می پرسد نقال،
نگاه رئالیستی به متن ها ست. ده رمان به مثابه ده تصویر از خشونت. فضیلت های الهی
در پژواک اقلیت های مذهبی. تشابه شعائر دینی در پرورش و ترویج خشونت. ارجاعات
تلویحی به نمادهای مکرر زنده گی احساس شده،و در انتهاء تصویر قربانیان در جامعه ای که چشمانش را بر
اجتناب ناپذیری " طبیعی بودن" رابطه ی جنسی به عنوان بخشی از وجود
جسمانی و روانی بسته اند. جامعه ای که نظام اخلاقی آن تکانه های طبیعی انسان ها را
با سختگیری هر چه تماتر سرکوب می کند.
گزینش ده رمان ( جهودکُشان،چاه به چاه، سلام
مترسک، نگران نباش، نصف النهار خون،فرزند پوشالی، سور بُز، 1984، شاه سیاه پوشان،
مرگ کسب و کار من است) به منزله ی روایت خشونت مذهبی ـ فرهنگی. پایان
تراژدیک ـ اخلاقی بسته است.
ناقد، با برجسته سازی سازمان یافته ی عناصر یک
اثر ادبی، به درجه بندی کردن ارتباط دوگانه ی این عناصر در یک زنجیره ی تابع و
متبوع می پردازد تا عنصر مسلط را نمایان سازد.
اما تلاشی ندارد تا متافیزیک حضور در متن را دگرگون نماید. بل که می خواهد
شیوه ی تازه ای از اندیشیدن را پیش کشد: بد
در برابر نیک، نیستی در برابر هستی، غیاب در برابر حضور، دروغ در برابر حقیقت، جسم
در برابر روح، مرگ در برابر زندگی، زن در برابر مرد، ذهن در برابر مادهف طبیعت در
برابر فرهنگ، نوشتار در برابر گفتار .
کاربرد تفکر و نگرش بهروز شیدا در هر متن
و خاصه در این جا، حضور معنی در متن است. او با این نگاه نتیجه می گیرد که وقتی
هیچ " مرکزی " نیست، پس می توان " معنی های متعددی" را از متن
یک نوشتار گرفت و دستیابی به معانی متعددی را فراهم نمود.
در فصل دهم و پایانی اثر، ببینیم؛ رویدادی
ست که در ذهن نویسنده ـ ناقد جریان می یابد. هیچ سناریو از پیش نوشته شده ای موجود
نیست تا به فیلم برگردانده شود. فیلمی هم
در کار نیست تا سناریویی را به نمایش بگذارد.همه چیز از روی گرایش نویسنده
ـ ناقد، در ذهن و بر روی کاغذ اتفاق می افتد.آن چه اما روی داده، واقعیتی ست که در
بیرون جلوه کرده است. در رسانه ها به چاپ رسیده. گزارشات در موردش نوشته اند. حرف
ها در موردش زده اند. جست و گریزهایی این سو و آن سوی نمایش گاه های تلی داشته
است. مباحث جدی علاقه مندان فوتبال بوده است؛ فوتبال جهانی ـ بین المللی. اما آن
چه را که قرار است ببینیم چیزی ست که در ذهن ناقد در مقام نویسنده ی متن
صورت می گیرد. به عبارتی روشن تر او از سبک نویسنده ـ نویسا 6 بهره جسته است، بهره ایی
کاملا به جا و شگردی بسیار زیبا.
در سبک نویسنده ـ نویسا، نقش
گفتار حرکت است. نقش آن چه از آن نوشته می شود( نویسا) فعالیت است.عمل نویسنده
اما بر روی وسیله ی کار، یعنی زبان است. به عبارتی دیگر: زبان برای او هدف اصلی
است بی آن که بخواهد آکاهانه یا ناآگاهانه
در پی ایجاد معانی نهایی در متن باشد. نویسا، اما برای کار خود غایتی در نظر می گیرد. نویسا
، زبان را ابزاری می داند تا به اهدافی فراسوی آن دست یابد ( در این جا فوتبال )
. نویسنده اما منظوری دارد تا به
خواننده فراتر را برساند. در این جا فراتر معنای نهفته در بازی فوتبال
است.فوتبال که گویی جان مذهب را گرفته و
همان قدر مقدس است که ویرانگر. همان قدر آرمان خواه ست که تابو آفرین. همان قدر
پایکوبی ست که چشن حزن. همان قدر بازاری و فاحشه است که مخدر و زیبا. همان قدر هنر
است که رقابت. همان قدر حضور غایب قدرت هاست که صدای بی صدای محرومان.
نگارش، اشتغال نویسا نیست. زبانش گونه ای
زبان رسمی و معمول است. نویسنده اما گرایشش به کشف زبان است. به تصویر سازی
ست. به پیام رسانی.او ادبیات را به عنوان غایت نمی پندارد. نویسا اما برای کار خود که متعدی است غایتی جستجو می کند.
به تبیین جهان می پردازد. نویسا نمی پذیرد که " خواننده" چیزی،
به جز آن چه که خود می خواهد بگوید، به شیوه ی خاص خود بخواند.بنابراین "
نویسنده" از تبار " قدیسان" به شمار می رود و "
نویسا" در شمار "واعظان".
در ببینیم تا پاراگراف سیزدهم، ما دو
پرسناژ اصلی و دو پرسناژ فرعی خیالی ـ واقعی در متنی نانوشته داریم.
سناریو اما از سال 2002 آغاز و تا پایان 2010
امتداد می یابد. رونالدینیو و زلاتان ایبراهیمویچ نقش اول و اصلی را
بازی می کنند. در حاشیه تقش سازی ،حضور مربیان هر دو قهرمان جهانی فوتبال اند خوزه
مورینیو و اینتر میلان.
هر کدام کارنامه ی تاریخچه ایی ـ شناسنامه ایی
دارند. پر بار یا کم بار، نویسنده را با آن کاری نیست. اما نویسا به
آن مقدارِ محکی می بخشد ، " متعدی" ؛ عمل بازیگران ِنقش اول این سناریو
ی نانوشته است: بازی !
بازی یا به سود سرمایه داری یا به ضرر سوسیال.!
یا این سو یا آن سو! این شگرد یا تابوی فوتبال است.
نا خوانده خوانده ایم چشن برندگان فوتبال 2002
تا 2010 را !
از اجمال شخصیت نهفته ی خوزه مورینیو خوداری می
کنم تا مبادا مبحث روان ـ شناختی در عرصه ی ادبیات گشوده شود و مُقال ما به جدال و
جدال ما به سفسطه و سفسطه ی ما به واقعیت ره یابد . پس لاجرم : سکوت!
...که این مبحث ، بحتی ست فراترو جداتر از
فوتبال و شگرد متبحرانه بازی نویسنده و نویسا.
باری سخن همین جا کوتاه:
جامعه ی ایرانی با فرهنگ دشمن خیزش (!)، سخت
نیازمند منتقد بیدار و هوشیار است. فرهنگ ما
بیش از آن که نیازمند شاعران افقی نویسِ دماغ بالا باشد نیازمند منتقدانی چون بهروز
شیدا است. فرهنگ ما سخت نیازمند همین نگاه ست تا تنگناهای داستان های کلاسیک و
غیر کلاسیک مان را بر ما آشکار و نمایان سازد.همان هایی که در ذهن خویش خود را
تولستوی زمانه ی ایرانی می پندارند و کافکای ایرانی!
بگذرم که می گذرم.
در پایان، درود من نثار این منتقد هوشیارِ چشم ـ
بیدار.
کتایون آذرلی " مصلوب"
تمامی متن از روی ضبط صدای شاعر و نویسنده :
بانو کتایون آذرلی به تحریر در آمده است. کیمیا رستگاری *
1 ـ زنبور مست آن جا است. بهروز شیدا . نشر باران. سوئد. 2012 صفحه 12
2 ـ برگرفته از متن .فصل ها از فاصله ی متن ها می
آیند. همان جا.
3 ـ David halliburton; Edgar allan Poe: Phenomenological
View ( Princeton; N.J: Prineton University Press 1973
4 ـ
Hans – Georg Gadamer
5 ـ برگرفته از متن. در سرزمین بهشت
گفت و گو ها است. صفحه ی 217
6 ـ Ecrivains at ecrivants برای مطالعه
بیشتر در خصوص این سبک مراجعه شود به :
بابک احمدی. ساختار و
تاویل متن، نشر مرکز، اسفند 1372
رولان بارث، نقد
تفسیری، ترجمه ی محمد تقی غیاثی، انتشارات بزرگمهر 1368
رولان بارث، عناصر
نشانه شناسی، ترجمه مجید محمدی، انتشارات بین المللی الهدی. 1370
و یا :فرهنگ اصطلاحات
نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. دکتر بهرام مقدادی . نشر فکر روز. 1378
