نقد ادبی در حیطه و حوزه فرهنگی و ادبی ایران ضیف و گاه سبکسرانه و با شتابزدگی ست . این ویژه گی نا متعادل ،به پاره ایی از قلم به دستانی اختصاص دارد که بیشتر نظرات فردی و شخصی خود را با معیارها و قضاوت ها و گاه غرض ورزی ها ، عاری از آگاهی بر این فن عرضه می کنند و بی هیچ بیم و هراسی دعوی دانش دارند .
از این سو ، اما هستند تک شماری از نویسندگانی که با علم و آگاهی به هنر نقد ، دست به قلم می برند و چنان می نویسند که شا یسته اثر و یا آثار است .یعنی : بدون قضاوت شخصی و فاقد معیارها و ارزش های فردی .
لازم به ذکر است : همان گونه که شاعران و نویسندگان در ابداع و آفرینش آثار خویش روش ها و شیوه های مختلف داشته و دارند ، برخی از نقادان و سخن شناسان و سخن سنجان نیز در فهم و شناخت آن آثار ، مبادی و اصول گوناگونی داشته که تکیه بر دانش دارد.
بدیهی ست که نقد و نقادی، شناخت نیک و بد و تمییز بین سره از ناسره است ودر همه حوزه های هنری ودر بسیاری از علوم ومعارف بشری وجود داشته و دارد و مختص به آثار ادبی نیست . اما نقد آثارادبی این ویژگی و مزیت را بر سایر هنرها و فنون فرهنگی دارد که به یک تعبیر ،از همه آنها مفهوم تر و روشن تر ست و گاه مجهول تر! آثار ادبی برای همه مردم و برای تمام طبقات ، به یک نوع و بر یک درجه ارزش ندارد وچه بسا هر خواننده ایی در آن اثر یا آثاری معانی دیگر بجوید و بیابد که دیگران آن چنان معانی را در آن آثار نمی یابند و این سبب می شود که در تعالی و ارزیابی بر آثار ادبی اختلاف سلیقه پیدا شود که بعضی مبتنی است بر "لفظ" وبرخی مبتنی ست بر" متن " و بعضی نیز مبتنی اند بر" معنا " ، و برخی هم نظرات شخصی اند و بیش ازاین نیست
. .
باری ، از آن جا که نقد و بررسی لازمه اش قضاوت در بارۀ آثار ادبی ست ، و قضاوت در باره آثار ادبی نیز بستگی دارد به معرفت و شناخت درست و واقعی آن آثار ،ناچار باید اصول و قوانین آن تبیین شود تا امکان بررسی نیز فراهم آید. اگر انتقاد در میان نباشد وبررسی آثار ادبی مورد سنجش فن نقد در نیاید ، ارزش واقعی یک اثر آشکار نمی شود . اگر خط سیرذوق و هنر در هر زمان ، معین و مشخص نشود به تدریج ادبیات و هنر گرفتار وقفه و رکود می گردد ودر پیچ وخم کورۀ راه تقلید وسنت فرو می ماند . اگر در این شهره بازار پر مشتری که گزافه گویانی دکان هنر گشوده اند و کالای کم ارج و بی بهاء خود را به جویندگان هنر عرضه می کنند ،منتقدین هوشیار نباشند، بی هنران یاوه گو ... خر مهره های ناچیز را به جای جواهر ثمین ، قالب می زنند و زر مغشوش ناسره را به چالاکی و قلابی وزیرکی تمام عیار عرضه بازار می نمایند .
منتقد بصیر و بی غرض که از ذوق سرشت و فهم نکته یاب بهره مند است ، به مدد علم و منطق و اخلاق، در ترقی و رشد هنر و ادبیات وظیفه مهم و موثری را برعهده دارد . بدیهی ست چنین نقادی در کارخویش موظف است که بین نویسنده اثر ادبی با خواننده واسطه شود و لطائف و دقایقی را که در آثار ادبی ست برای عامه مردم معلوم نماید و اگر به آن نکات اشاره نکند چه بسا که مخاطبین از آن غافل و بی نصیب بمانند و اگر معایب ونقایضی در آن آثار هست ، آشکار کند . قدرت تحلیل و منطق چنین منتقدی اجازه نمی دهد که هنرفروشان ادیب ماعابانه از شهرت و قبول سهل انگارانه ایی بهره مند شوند و هنرمندان و نویسندگان بی ادعا درظلمت و زاویه گمنامی بمانند.
" ادبیات شکلی از هوشیاری ، و نقد ادبی ، تحلیل این شکل در انواع گوناگون آن است . هر چند ادبیات از واژه ساخته شده ، اما این واژه ها وضعیتهای ذهنی و روانی نویسندگان و هنرمندان را تجسم می بخشد و آنها را در دسترس دیگران قرار می دهد. فهم ادبیات فرایندی- به قول گابریل مارسل ،بین الاذهانی ست. نقد اما بیش از همه مستلزم این استعداد مشارکت، و توانایی گذاشتن خود در زندگی روانی وذهنی نویسنده و هنرمند است . اگر ادبیات شکلی از هوشیاری ست، وظیفه منتقد همانند سازی خود با ذهنیتی ست که در کلمات و توصیفات بیان شده است . دوباره زیستن آن اثر در درون است ، واز نو ساختن و پرداختن آن در نقدش . ( رخت بر بستن خدا ص9 ) "
" ادوارد کوربت " در پیشگفتار بسیار مفیدش برمجموعه ایی از تحلیل های معانی و بیانی با توجه به سیر تحول ادبی می نویسد : نقد معانی وبیانی ، نوعی نقد درونی است که برکنش های متقابل اثر و نویسنده و مخاطب می پردازد . از این رو، به محصول، فرایند ، و تاثیر فعالیت زبانی توجه دارد ، چه این فعالیت از نوع تخیلی باشد چه ابزاری . نقد معانی و بیانی در بررسی ادبیات خلاق به اثر بیشتر به صورت ابزاری با ساختار هنری برای ارتباط می نگرد تا از زاویه عینی با مقاصد زیبا شناختی ." 1
فن نقد از درست خواندن و برخورد کردن حادث می شود . بر این مفهوم که منتقد ، ذهن خموده را بیدار و فعال می کند وبه تفکر و حرکت وا می دارد و این رفع خمودی ، روشنگری وبینشی را پدید می آورد که درک و فهم مسائل پیرامون پیامد آن است .
در این اثر " عشق در ادبیات داستانی ایران در تبعید " به قلم نویسنده و منتقد ،" اسد سیف " ،ما با نقدی " شکل مدارانه "2 روبرو هستیم . او در این فن به " آشنایی زدایی " می پردازد . پرده عادت را از برابردیدگان مان بر می دارد و واقعیت اثر را به گونه ایی تازه برخوانندگان نمایان می سازد. پوشیده گویی نمی کند و می خواهد یک اصل اخلاقی و نیاز انسانی را از طریق عقل و منطق به مخاطبان خود تفهمیم کند و آن " عشق " است ، همان نیروی فعال بشری است که آدمیان
را به یگدیکر پیوند می دهد و براحساس انزوا و جدایی چیره می سازد ، با این حال به انسان فرصت این را نیز می دهد تا " خودش " باشد و همسازی شخصیت خود را حفظ کند . در عشق همواره اما ، تضادی ما بین عاشق و معشوق روی می دهد و آن وصل در عین جدایی ست .3
" عشق پدیده ای خود جوش است که می توان از آن آموخت . عشق موجی ست که از درون آدم بر می خیزد ، موجی غیر قابل کنترل. عشق رنج و خوشبختی را با هم دارد . اگر چه بروجود آدم چیره می شود ، اما می توان سمت و سویش داد. پژمردن و یا بارور کردن آن به عاشق مربوط می شود . اگر برآن کار و فکر نشود ، در حرمان رهایمان خواهد کرد . عشق سرنوشت محتوم نیست که بیاید و آن چه که بخواهد ، با آدمی بکند و برود . عشق را باید یاد گرفت . چنانچه عشق ورزیدن را . آگاهی برعشق در پویایی و اعتلای آن نقش دارد . چشم آگاه برشگفتی های عشق گشودن ، همانا خود شناسی انسان است . من با دیدن خویش در معشوق ، خود را کشف خواهم کرد، خود را خواهم شناخت . چنان که معشوق در من . ستایش معشوق در عشق ورزیدن ، ارزش بخشیدن به خود است . عشق را باید ارج نهاد ، اگر انسان را گرامی می داریم . "4
نویسنده اما برای پرداختن معضلات عشق، به آنچه نویسندگان در آثار خود به آن پرداخته اند اکتفانمی کند. از آن جا که شناخت کافی و جامع از اسطوره های ایرانی و یونانی دارد ، چشم اندازی به قدر کفایت به آن می اندازد و سپس برای باز گشودن این راز سر به مهر به دوران ایران باستان و در متون ادیان قبل از اسلام و آثارنویسندگان آن زمان به جستجو و کنکاش می پردازد . تضادها و کاستی ها و ناهماهنگی ها یی راکه در متون مختلف به این مضمون پرداخته اند باز گشایی می کند .
در بخش بعدی ( اسلام و جنسیت ) به مقوله عشق، نگرشی ست ویژه که خاصه برگرفته شده از نظرات اسلام نسبت به زن و عشق ورزیدن به آن است . زن مطرود و عشق به او گناه کبیره است. اما " حضرت محمد خود در لذت جنسی فردی سیری ناپذیر بود . نه زن عقدی و عده ای کنیز در اختیار داشت . آیاتی که او در رابطه با جنس زن آورده ، با زندگی شخصی وی در رابطه بودند . جذاب ترین بخش بهشت نیز که پیامبربه پیروانش نوید آن را داده ، در جنسیت خلاصه می شود . هر مرد مسلمان می تواند صاحب حوریان بی شمار شود و حوریان همیشه باکره اند . مرداگر اراده کند "غلمان " نیز در اختیار او هستند . زن اما از چنینی مواهبی برخوردار نیست وبه شوهرش خواهد پیوست . " 5
در بخش چهارم ( عشق در ادبیات ایران پس از اسلام ) عشق و معشوق بیرونی می شوند ! و فاقد چهره و هویت ، اما برانگیزنده شور شهوت و دلبری و ساقی گری و مهمنوازی های شبانه و سحرگاهانه !
" در ادبیات ما عشق و دلبر خارج از خانواده ، خود را می نمایاند . بردلبر نتوان دست یافت . اگر چنین شود ، دیگرعشق، نیست می شود . در دوری و فراق است که عشق و دلبری معنا می پذیرد . در فرهنگ ما عشق و عشق بازی با ازدواج مغایرت دارد . ازدواج برای تولید مثل است و عشق بازی با غرایز جنسی در رابطه است . تمام فانتزی های جنسی مرد ایرانی ، نه در برابر همسر، بلکه در معشوق نمود پیدا می کند . زن در خانه به کار تولید مثل مشغول است . پس عشق را باید خارج از خانه جست . به همان اندازه که حضور زن در خانه طبیعی و مشروع است ، حضور معشوق در خارج از خانه رسمیت دارد . عشق همیشه با تابو و ترس آمیخته است . چه بسیار عشق هایی که خیالی هستند و غیر قابل دسترس ." 6
مبحث پنچم اختصاص دارد به "معشوق بی نام " که از برکت ا سلام در ادبیات مردسالارانه رخ می نماید ! دراین مبحث به قدر کافی و لازم نمونه هایی از این بی نامی و بی هویتی معشوق آورده شده است . اگر نام های معشوقان پس از اسلام با صفاتی چون "نگار " و " دلبر " و " عزیز " . " محبوب و محجوب " و...و... بکاررفته و می رود ، امروزه جای خود را به اسامی مستعار بخشیده است و گاه این مستعارات در مستهجن ترین نوع خود بیان و نوشته می شود . مثل جیگر ، خوشگله ، نمک چین ، ناکس ، بی مصب ، .... ودر شکل محترمانه اش اگر نام گذاری اصلی نشود از تشبیهات اندام جنسی سخن به میان می آید . مثل " گلدیس " برای آلت جنسی زن که اخوان ثالث آن را بکار برده و در نهایی ترین شکل آن " طاووس " نام گذاری اش کرده است . 7
اسماعیل خویی هم در منظومه کوتاهی، نامی از معشوق زیبایش نمی برد اما برای آن که احقاق مرام عاشق پیشگی را تمام و کمال سروده و به جا آورده باشد مینویسد " من زیر چاک ناف ترا دوست دارم."
اکنو ن در عصر اتم، تمامیت عشق ورزیدن از سوی عاشق به معشوق بسنده شده است به پرنوگرافی . لازم به ذکر است که این شعر در سایت شخصی ایشان تا مدتی پیش موجود بود اما با سانسور گری خویش از سایت خصوصی اشان برداشته شده است !!!!
جسارت وجسوری قالب خود را می طلبد ، اما سانسور خود و آن چه نوشته شده است گاه به حماقت گرایی بدل می شود !
خاصه، اما در دیگر بخش های فصل نخست این اثر، نویسنده ( اسد سیف ) با چیرگی به تاریخ ادبیات و شناخت جامعه وفرهنگ و به ویژه روان شناسی عمومی ، روی تابوها قلم می کشد و گسست ها ، خصلت ها وگرایشات فرهنگ ایرانی را باز گشایی می کند ، و نواندیشانه تلاش کرده تا" ذهن های در بند" را در فرهنگی" در بند تر" از اذهان ...نه رها ، که هوشیار نماید و در این مسئولیت موفق بوده است .
بررسی مقوله " عشق " جزیی از فرهنگ است و باید با تاملی در رسوبات بازمانده ، از جنبه نو اندیشانه به آن توجه کرد . با بررسی هر مقوله در فرهنگ ، این ما خود هستیم که مورد سنجنش و بررسی قرار می گیریم ، از این رو فرهنگ ما در تمام عرصه ها و زمینه هایش نیازمند چنین تحلیل ها و بازنمودهاست .
در بخش دوم این اثر، منتقد و نویسنده (اسد سیف ) به نقد وبررسی اندیشه و قلم نویسندگان می پردازد ،نویسندگانی که در تبعید
قلم فرسایی می کنند و می آفریند و خلق می کننند و به مقوله "عشق " می پردازند. اما نقد او (اسد سیف ) با "مچ گیرها " و " پنبه زنی ها" و " نفی کردن های کلیشه ایی " و مبتذل و بازاری آغاز و پایان نمی گیرد و همگان را " به نرخ حقارت های روزمره " تبدیل نمی کند . هندوانه به دست هم نیست تا در زیر بغل ما نویسندگان ، هندوانه ایی دیگر، بهر نام و نام آوری بگذارد تا بر بارمان افزون کند ! چه این که : نه در مقام نویسنده و منتقد است و نه در شان حضور نویسندگان .
او به رغم تجربه و آگاهی ، به اثبات حضور همواره نفی شده " عشق "در فرهنگ و جامعه ایرانی انگشت اشاره می گذارد ودرپی بازشناخت وضعیت ذهنی طبقه نویسندگان و مخاطبان چنین مقولاتیست .
بنیاد و طرح معرفت و اندیشه را در داستان نویسی توصیه میکند و نه امر محتوم شخصی خود را ! نگارش در باب "عشق " را در هر قالب و فرمی و سبکی که آکادمیک باشد می پذیرد . و...مابقی را واگذار می کند به تجربه ها و نقطه پرش سکوی هر نویسنده ایی . بدین ترتیب این نویسنده ومنتقد پر, کار، تله ها و بی مایگی ها و جنون وددمنشی آدمی را در برابر "عشق " که زاده اش نیاز آدمی ست برما می نمایاند و معضلات فرهنگی و مذهب ناخواسته امان را در نقدی اجتماعی –فرهنگی و روان شناسی و فلسفی برما نمایان می کند .
در پایان برای حق و حرمت "عشق " مریزاد دستی باید گفت به اسد سیف و ناشر این اثر ، انتشارات فروغ و مدیر محترم آن حمید مهدی پور .
1- برای مطالعه رجوع کنید به مبانی نقد ادبی : ویلفرد گرین ، لی مورگان ،ارل لیبر و جان ویلینگهم . ترجمه فرزانه طا هری
2-فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر امروز – دکتر بهرام مقدادی
3- رجوع کنید به هنر عشق ورزیدن – اریک فروم
4- از اثر نا م برده اسد سیف
5همان ماخذ
6 –همان ماخذ
7-رجوع کنید به کتاب ، زندگی می گوید اما باید زیست ودر حیاط کوچک پاییز در زندان
